Ø       أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یُسَبِّحُ لَهُ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَالطَّیْرُ صَافَّاتٍ کُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلاتَهُ وَتَسْبِیحَهُ وَاللَّهُ عَلِیمٌ بِمَا یَفْعَلُونَ. (41) نور

 مخاطب خاص این آیه پیامبر مکرم اسلام است که خدای یکتا از وی پرسیده است آیا ندیدی که هر که در آسمان ها و زمین است و نیز مرغان که در هوا پر می گشایند همه به تسبیح الله مشغولند و همه آنها نماز و تسبیحشان را در این رابطه می دانند و خدا به آنچه می کنند داناست؟

    نتیجه این مخاطب قرار گرفتن نخست اینکه شاید این امر به معراج پیامبر مکرم اسلام ص بر گردد که در این سیر همه این موارد را دیده باشد (والله اعلم). اما آنچه از این آیه کریمه بر می آید اینکه همه چیز از آفریده ها از مجرد و محسوس و جاندار و بی جان تسبیح خدای یکتا می گویند و نماز می خوانند و به طور کامل هم بر این دو مقوله واقفند. پس برآیند این بحث ضمن نظرداشت این نکته که همه چیز به تسبیح خدای یکتا مشغول است؛ اینکه همه این آفریده ها "نماز" نیز می خوانند  فلذا می شود پی برد که امر نماز فقط مخصوص انسان و تنها بر او فرض نیست و بنابراین لازم است که این آفریده  خدا یعنی جانشین او در زمین نیز این مقوله و فریضه را بداند و آنرا خوب به جا آورد و این خود دلیلی است بر اینکه نه تنها مومنین نمی توانند نماز را تضییع نمایند یا در خواندنش کوتاهی نمایند بلکه کسی هم نمی تواند که آن را تعطیل نماید. و دیگر اینکه پی برده می شود که چرا خدای یکتا این همه بر فرع نماز و این فریضه بر مومنین تاکید می فرماید، آری از آن جهت که نماز فراگیر همه آفریده های خدا در هر زمان و مکانی است، چون گویای جنبه ی عملی تسلیم و ایمان به خداست در امر اصول دین و اذکار الهی و ...: «أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَمَنْ فِی الأرْضِ وَالشَّمْسُ وَالْقَمَرُ وَالنُّجُومُ وَالْجِبَالُ وَالشَّجَرُ وَالدَّوَابُّ وَکَثِیرٌ مِنَ النَّاسِ وَکَثِیرٌ حَقَّ عَلَیْهِ الْعَذَابُ وَمَنْ یُهِنِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ مُکْرِمٍ إِنَّ اللَّهَ یَفْعَلُ مَا یَشَاءُ (18) حج ».

Ø       وَلِلَّهِ مُلْکُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِیرُ.(42) نور

    هم اکنون شاید این سوال پیش بیاید که چرا و چگونه است که همه چیز در آسمانها و زمین و آنچه میان آن دو است و حتا پرندگان هوا تسبیح او یعنی «الله» را می گویند و نماز خود را در این زمینه خوب می دانند؟ روشن است پاسخ را باید در این آیه جست و گفت این تسبیح و نماز از این جهت است که پادشاهی آسمان ها و زمین برای خدای یکتا یعنی همان "الله " است و در واقع خدایی جز او در آسمان ها و زمین نیست: «وَهُوَ اللَّهُ فِی السَّمَاوَاتِ وَفِی الأرْضِ یَعْلَمُ سِرَّکُمْ وَجَهْرَکُمْ وَیَعْلَمُ مَا تَکْسِبُونَ (3) انعام »، خدایی که بازگشت همه به سوی اوست و بنابراین آدمی نیز به عنوان جانشین خدا در زمین هم باید به تسبیح برای او بپردازد و هم نماز را به پا دارد و هم اینکه بداند که اگر مومن باشد یا کافر و مشرک ، به هر جهت بازگشتش همانند سایر موجودات به سوی خدای یگانه است و البته که در آن سرا نتیجه اعمالش را خواهد دید. اگر از کنندگان کارهای بد باشد جزایی همانند آن خواهد دید، اما اگر از مومنین و کنندگان کارهای شایسته باشد نتیجه خوب می بیند؛ خواه زن باشد یا مرد: «مَنْ عَمِلَ سَیِّئَةً فَلا یُجْزَى إِلا مِثْلَهَا وَمَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولَئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ یُرْزَقُونَ فِیهَا بِغَیْرِ حِسَابٍ (40) غافر »؛ به هر جهت باید دانست که خدای یکتا در امان ماندن از هراس سرای دیگر را در آوردن نیکوکاری ها می داند و نه انجام کارهای بد: «مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَیْرٌ مِنْهَا وَهُمْ مِنْ فَزَعٍ یَوْمَئِذٍ آمِنُونَ (89 )وَمَنْ جَاءَ بِالسَّیِّئَةِ فَکُبَّتْ وُجُوهُهُمْ فِی النَّارِ هَلْ تُجْزَوْنَ إِلا مَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (90 ) نمل. ».

Ø       أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یُزْجِی سَحَابًا ثُمَّ یُؤَلِّفُ بَیْنَهُ ثُمَّ یَجْعَلُهُ رُکَامًا فَتَرَى الْوَدْقَ یَخْرُجُ مِنْ خِلالِهِ وَیُنَزِّلُ مِنَ السَّمَاءِ مِنْ جِبَالٍ فِیهَا مِنْ بَرَدٍ فَیُصِیبُ بِهِ مَنْ یَشَاءُ وَیَصْرِفُهُ عَنْ مَنْ یَشَاءُ یَکَادُ سَنَا بَرْقِهِ یَذْهَبُ بِالأبْصَارِ. (43) نور

اینکه خداوند یگانه در این آیه کریمه پس از اثبات اینکه همه چیز به تسبیح او مشغولند چرا که پادشاهی آنها از آن اوست و بازگشت شان نیز به سوی او؛ ثابت می کند که یگانه است و لذا با آوردن آیه ای پیرامون آنچه که محسوس است باز این امر را اثبات می نماید. یعنی بیرون آوردن باران یا تگرگ از ابرهای انباشته و ضرر رساندن به برخی افراد و بازداشتن افرادی دیگر از این ضرر که به نوعی از این دو گانگی امر می شود پی به یگانگی خدا برد که یگانه ای هست و باید باشد که چنین اراده کند تا مردم عبرت گیرند و با تفکر و تعقل پی به وجود مقدس او که یگانه است ببرند. چرا که همه اینها می رساند که قول خداوند یعنی کلامش با فعل او یعنی آفرینش اش یکی است.   به عبارت دقیق تر یک همخوانی و سازگاری میان آیات فعلی خدا یعنی همان آفرینش او و آیات قولی یا گفتاری او که همه در قرآن کریم است وجود دارد که باید همه را از فضل و رحمت الهی دانست از آنها درس گرفت و بر ایمان خود افزود و از نیکوکاران بود که همانا همه این آیات برای هدایت یافتن است تا اینکه انسان به همراه جن خدای یگانه را بپرستد. چرا که این دو گروه برای همین هدف آفریده شده اند: «وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالإنْسَ إِلا لِیَعْبُدُونِ (56) ذاریات ».

    البته باید دانست که تفاوت آیات فعلی و قولی خدای یکتا یکی در این است که آیات فعلی او بر آیات قولی اش تقدم دارد چرا که او آیاتش را بر برگزیدگانش از انسان که پذیرفت تا بار قرآن را بر دارد وحی و نازل کرده و ... دوم اینکه در آیات قولی خدای یکتا بر خلاف آیات فعلی اش تغییر و دگرگونی نیست یعنی کتب الهی از جمله قرآن کریم را هرگز دگرگونی و نیستی در بر نمی گیرد در حالی که همه چیز از آفریده ها یا همان آیات فعلی خدا را همانگونه که می بینیم فرسایش و مرگ و نابودی در بر می گیرد تا آن زمان که به سوی او بازگردند و ...

Ø       یُقَلِّبُ اللَّهُ اللَّیْلَ وَالنَّهَارَ إِنَّ فِی ذَلِکَ لَعِبْرَةً لأولِی الأبْصَارِ. (44 نور)

   و اینکه خدای یگانه علاوه بر این ها گرداننده شب و روز نیز هست که همانا این مهم برای صاحبان دیده ها مایه پند و عبرت است. چرا که او در واقع آفریننده شب و روز نیز هست پس باید در آن و اختلاف آن اندیشه نیز نمود و خردمندی و پرهیزگاری پیشه کرد: «إِنَّ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ وَاخْتِلافِ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ وَالْفُلْکِ الَّتِی تَجْرِی فِی الْبَحْرِ بِمَا یَنْفَعُ النَّاسَ وَمَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ مِنْ مَاءٍ فَأَحْیَا بِهِ الأرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَبَثَّ فِیهَا مِنْ کُلِّ دَابَّةٍ وَتَصْرِیفِ الرِّیَاحِ وَالسَّحَابِ الْمُسَخَّرِ بَیْنَ السَّمَاءِ وَالأرْضِ لآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ (164) بقره. » / «إِنَّ فِی اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ وَمَا خَلَقَ اللَّهُ فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ لآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَتَّقُونَ (6) یونس»[1]. و افزون بر این امر اینکه باید دانست که در حقیقت؛ اختلاف شب و روز برای خدای زنده کننده و میراننده و آمدن و رفتن مکرر آن تا آن زمان که او بخواهد به دست پر توان او و مسخر او است (12 نحل) و از این جهت می باشد که باید در این آیات خرد ورزید: « وَهُوَ الَّذِی یُحْیِی وَیُمِیتُ وَلَهُ اخْتِلافُ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ أَفَلا تَعْقِلُونَ (80) مومنون ».

    اگر دقیق شویم خواهیم دید که وقتی خدای یکتا می فرماید که در این گرداندن شب و روز و یا آنگونه که در جایی دیگر می فرماید وارد کردن آنها بر یکدیگر یک عبرتی برای صاحبان دیده ها و ... است: «یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهارِ وَ یُولِجُ النَّهارَ فِی اللَّیْلِ وَ هُوَ عَلیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ (6 حدید) / تولِجُ الَّیلَ فی النَّهارِ وتولِجُ النَّهارَ فى‏الَّیلِ وتُخرِجُ الحَی مِنَ المَیِّتِ وتُخرِجُ المَیِّتَ مِنَ الحَی وتَرزُقُ مَن تَشاءُ بِغَیرِ حِساب (27آل عمران) »؛ این بدان معناست که هر فرد انسانی که به رشد رسیده است لازم است که با دیدن این امور بر روی آنها اندیشه نماید و خرد بورزد و به واسطه ی زوج بودنشان همچون شب و روز پی به یگانگی خدا ببرد چرا که شب و روز نه تنها دو تاست که به لحاظ تاثیر گذاری هم یکسان نیستند. چرا که روز، همراه با نور است و ما در آن موجوداتِ متنوع و کثیر برخوردار از زوجیت را می بینیم؛ نر و ماده/ جان دار و بی جان/ خشکی و تری/ زمین و آسمان/ کشش و رانش / و ... لذا همه این بدیهیات یعنی اینکه این زوجیت ها به یک یگانگی ختم می شود. امور زوج گونه ای که همه آفریده خداست، حتی امور معنوی همچون علم و جهل / کفر و ایمان: «سُبْحَانَ الَّذِی خَلَقَ الأزْوَاجَ کُلَّهَا مِمَّا تُنْبِتُ الأرْضُ وَمِنْ أَنْفُسِهِمْ وَمِمَّا لا یَعْلَمُونَ (36) یاسین »، و ... لذا باید از این زوجیت ها به سوی خدای یگانه گریخت: «وَمِنْ کُلِّ شَیْءٍ خَلَقْنَا زَوْجَیْنِ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ (49) فَفِرُّوا إِلَى اللَّهِ إِنِّی لَکُمْ مِنْهُ نَذِیرٌ مُبِینٌ (50)ذاریات ». اما شب؛ هر چند مایه آرامش است اما هر چه تاریکی بیشتر باشد و انسان تنها تر؛ به همان نسبت نیز بیشتر می ترسد و بالاتر از این ها اینکه در تاریکی شب چیزی دیده نمی شود تا انسان بخواهد دانشی از راه مشاهده پیرامون چیزی به دست آورد (البته کسب علم بوسیله شنیدن در روشنایی و تاریکی جای خود دارد)و ... لذا چون همه این موارد را ما حتا با گردش شب و روز می بینیم باید که از آن پند گیریم. پی به یگانگی خدا ببریم و در جهت پرستش اش بکوشیم که خدایی جز او نیست و از گواهان و مومنین به این امر هستیم . الحمدلله رب العالمین.    باری؛ خدای یکتا پیرامون شب و روز ضمن سوگند یاد کردن از آنها طی آیاتی در سوره هایی همچون شمس و لیل و ضحی نیز سخن به میان آورده است.

Ø       وَاللَّهُ خَلَقَ کُلَّ دَابَّةٍ مِنْ مَاءٍ فَمِنْهُمْ مَنْ یَمْشِی عَلَى بَطْنِهِ وَمِنْهُمْ مَنْ یَمْشِی عَلَى رِجْلَیْنِ وَمِنْهُمْ مَنْ یَمْشِی عَلَى أَرْبَعٍ یَخْلُقُ اللَّهُ مَا یَشَاءُ إِنَّ اللَّهَ عَلَى کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ. (45) نور

     خدای یکتا در این آیه کریمه می فرماید که این او یعنی "الله" است که هر جنبنده ای را از آب آفریده است. اینکه برخی از آنها بر شکم خود راه می روند و برخی از آنان بر دو پای خود و بعضی از آنها هم هستند که بر چهار پا راه می روند. که خدای یکتا آنچه را بخواهد می آفریند. و همانا او بر هر چیزی تواناست.

  نتیجه اینکه خدای یکتا نه تنها از این جهت که هر جنبنده ای را آفریده بلکه از آن جهت که همه چیز را که در آسمانها و زمین و میان آنهاست و نیز انسان را برابر شرایطی آفریده پس بهترین آفرینندگان است: «وَلَقَدْ خَلَقْنَا الإنْسَانَ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طِینٍ (12) ثُمَّ جَعَلْنَاهُ نُطْفَةً فِی قَرَارٍ مَکِینٍ (13) ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظَامًا فَکَسَوْنَا الْعِظَامَ لَحْمًا ثُمَّ أَنْشَأْنَاهُ خَلْقًا آخَرَ فَتَبَارَکَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِینَ (14) مومنون با توجه به آیات 15-17». و دوم اینکه روشن می شود که خدای یکتا هر جنبده ای را از آب آفریده است. جنبندگانی که گوناگونند و برخی مثل خزندگان و آبزیان بر شکم می روند و برخی مثل پرندگان و انسان البته این یکی پس از طی یک سیری بر روی دو پا می روند و برخی هم مثل درندگان و چار پایان بر روی چهار پا می روند. جنبدگانی که محسوسند و ما می بینیم . یعنی سخن از غیر محسوس یا غیر بدیهی نیست. بلکه سخن از آنچه است که می بینیم. پس باید با این دیدن امور که همه زوج گونه و دارای انواع گوناگون هستند و اینکه از هر زوج و نوعی هم تنها همان نوع پدید می آید؛ مثلن از اجتماع دو گنجشک نر و ماده یک گنجشک نر یا ماده پا به جهان می گذارد و ... پی به این امر ببریم که باز یک وجود مقدس یگانه ای هست که این امور زوج گونه را اینگونه منظم آفریده و به سوی خود باز می گرداند تا یگانگی اش را اثبات نماید. پس روشن می شود که از مجامعت یک زوج مذکر و مونث از جنبندگان و به واسطه همین آب دارای توانایی زاده شدن معلولی از همان نوع است که یک معلول از همان نوع و در قالب نر یا ماده زاییده می شود و این یعنی همان ثبوت انواع. آنچه که البته لازم به ذکر است اینکه طی این اسباب و علل برای ایجاد معلولی هم سنخ با علل موجده آنهم به واسطه جفت گیری و سپس همان آب مورد نظر که هر جنبنده ای از آن آفریده می شود؛ روشن است که امر ازدواج در نوع انسان بایستی به طریق مشروع خود باشد و نه آنچه که در دیگر جنبندگان مرسوم است. یعنی به دور از هر گونه فحشای زنا؛ چه اینکه همین امر فصل انسان و دیگر جنبندگان است؛ البته با یادآوری این نکته که آبی که نسل انسان از آن قرار داده شده بد بو و خوار و کم مقدار و در عین حال جهنده است ...ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ مَاءٍ مَهِینٍ (8)سجده. // امری که خدای یکتا از بنی آدم می پرسد : « ... أَلَمْ نَخْلُقْکُمْ مِنْ مَاءٍ مَهِینٍ (20) فَجَعَلْنَاهُ فِی قَرَارٍ مَکِینٍ (21) إِلَى قَدَرٍ مَعْلُومٍ (22) فَقَدَرْنَا فَنِعْمَ الْقَادِرُونَ (23) وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ (24) مرسلات./ و نیز بدو یادآور می شود که نگاه کند که از آب جهنده آفریده شده است تا بدین امر آگاه شود که خدای یکتا آفریننده اوست، پس؛ از شرک به او و ... بپرهیزد و تنها او را بپرستد و بداند که بازگشتش به سوی او و حساب و کتابش با اوست: « فَلْیَنْظُرِ الإنْسَانُ مِمَّ خُلِقَ (5)خُلِقَ مِنْ مَاءٍ دَافِقٍ (6)یَخْرُجُ مِنْ بَیْنِ الصُّلْبِ وَالتَّرَائِبِ (7)إِنَّهُ عَلَى رَجْعِهِ لَقَادِرٌ (8) ظارق»؛ و سوم اینکه به این امور همانطور که گذشت تنها در وجود یافتن روز است که می شود پی برد و نه جز آن. و چهارم اینکه از این امور زوج گونه باید که به یگانه وجود مقدس رسید. و پنجم اینکه به خوبی پی برده می شود که واقعن بین آیات فعلی و قولی خدای یکتا سازگاری هست آنگونه که در این آیه کریمه آنچه را که از انواع گوناگون جنبندگان آفریده ، دست کم برخی از آنها را در زندگی روزمره می بینیم. تنها باید به آن ایمان آورد که او نه تنها جنبدگان که هر چه را بخواهد می آفریند؛ چه آنکه او هر روزی در کاری است: «یَسْأَلُهُ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فِی شَأْنٍ (29) رحمن ».